Ulubione warzywo

Różne są nazwy i etymologie – od pochodzenia (sasoki od Sasów, swabka od Szwabów) lub zachowywania się w garnku (pyrki pyrkają, chyba że nazwę tę odnosić do Peru), od niewyszukanych kształtów i kto wie, czego jeszcze. Niektóre są przekształceniami dość odległymi fonetycznie (jeśli grule zestawiać z Grundapfel, czyli ‘jabłkiem ziemnym’)

Część nazw odeszła w przeszłość już w połowie XX wieku, gdy notowano np. w Stoczku Łukowskim: Po staramu nie kartofle, tylko bałabuny. Skupiliśmy się tylko na nazwach ogólnych, gatunkowych, a nie na nazwach odmian (jakubki gotowe do kopania już na św. Jakuba, czyli około 25 lipca, amerykany itd.) czy nazwach związanych z przeznaczeniem (jak sadzeniak do sadzenia czy kurpiowskie pśecåky, tj. pieczaki z ogniska).

Język niemiecki uważa jednak Kartoffel za rzeczownik żeński, co nie było bez znaczenia w historii wyrazu i w jego przejmowaniu na terenach sąsiadujących z obszarami niemieckojęzycznymi lub z wsiami, gdzie gospodarowali germańskojęzyczny przybysze.

Mamy też formy żeńskie wyraźne: ta kartochla i ta kartofla (m.in. okolice Puław). W miejscowości Chudek na Kurpiach żeńskość przypisuje się tym, które rodzą: „kartofel to by nie rodziół, a kartofla kozda jedna rodzi”.

Źródła najczęściej podają liczbę mnogą, więc nieraz nawet lingwiści się nie spostrzegli, że owszem, mówi się kartofel, a w liczbie mnogiej są kartofle, ale to jest ta kartofel. W druku znajdujemy ją np. w poradach rolniczych wydawanych w Pelplinie: „każdą kartofel przydeptać nogą, co najprzód dobrem jest dlatego, że osiądzie mocno w ziemi i przez to prędzej zacznie kiełkować”. Mickiewicz, jak to geniusz, uchwycił i tę właściwość języka swojej nadniemeńskiej ojczyzny; w 1819 roku rozpoczął pisanie poematu Kartofla, w którym zresztą (ta) „kartofel odzywa się z pieca”. Jest to bohaterka żeńska!